Instytucja zachowku od lat wzbudza wiele kontrowersji, problemów i niesie za sobą mnóstwo sprzecznych informacji. Jest to efekt zawiłości i niejednoznacznej konstrukcji prawnej tej instytucji, szczególnie w przypadku nieruchomości.

Czym jest zachowek

Instytucja zachowku została uregulowana w art. 911-1011 kodeksu cywilnego. Umożliwia ona żądanie zapłaty określonej sumy pieniężnej przez najbliższych krewnych spadkodawcy, uprawnionych na podstawie ustawy do spadkobrania, a które w wyniku działań spadkodawcy prawa tego nie nabyły lub nabyły w niepełnym wymiarze. Żądanie to kierowane jest do spadkobierców nabywających uprawnienia do spadku. Inaczej mówiąc, jest to instytucja zabezpieczająca prawa majątkowe najbliższej rodziny spadkodawcy rozumianej jako zstępnych, małżonka i rodziców. Wymieniona grupa najbliższych stanowi grupę spadkobierców ustawowych, którym należy się zachowek w wysokości połowy wartości udziału spadkowego przypadającego im przy dziedziczeniu ustawowym. Ustawodawca przewidział wyjątek od tej zasady dla osób – spadkobierców z tej grupy trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich. Tym osobom przysługuje równowartość dwóch trzecich wartości udziału. W przypadku, gdy uprawniony nie otrzymał zachowku (w postaci darowizny spadkodawcy, powołania do spadku lub zapisu), może wystąpić z roszczeniem przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej odpowiadającej wartości zachowku lub do jego uzupełnienia, jeśli wartość otrzymanego wcześniej zachowku była niższa niż faktycznie przysługująca.

Zachowek jest więc zabezpieczeniem sytuacji, w których spadkodawca wyeliminował w trakcie rozporządzania majątkiem dziedziczenie ustawowe, sporządzając zapis testamentowy lub dokonując darowizn, ze szkodą dla osób najbliższych pozbawionych najcenniejszych części majątku, którymi zazwyczaj są nieruchomości.

Proces uzyskania zachowku

Najmniej inwazyjne jest zawarcie ugody w formie pisemnej pomiędzy uprawnionymi do zachowku a spadkobiercą testamentowym bądź obdarowanym. W przypadku braku takiej możliwości, zachowek można uzyskać na drodze postępowania sądowego. Występując o zapłatę zachowku należy pamiętać, że roszczenie to ulega przedawnieniu z upływem pięciu lat od daty ogłoszenia testamentu.

Warto pamiętać o prawie do pozbawienia uprawnionych do zachowku możliwości wystąpienia z tym roszczeniem. Taka instytucja nosi miano wydziedziczenia.

Wysokość zachowku

Problematyka zachowku polega również na jego wyliczeniu. Zgodnie z przepisami do ustalenia udziału spadkowego stanowiącego podstawę od obliczenia zachowku należy wziąć pod uwagę spadkobierców niegodnych i tych, którzy odrzucili spadek z wyjątkiem osób wydziedziczonych lub tych, którzy zrzekli się dziedziczenia. Uwzględnia się jedynie tzw. czystą wartość spadku, tj. wartość aktywów, bez długów i jakichkolwiek obciążeń.

Zachowek a nieruchomości

Częstą praktyką jest dokonanie przez zmarłego nieruchomości lub zapisanie jej w testamencie na rzecz osoby niebędącej spadkobiercą ustawowym, albo na rzecz tylko jednego ze spadkobierców, z pominięciem pozostałych. W tej sytuacji pominięci spadkobiercy mogą wystąpić z roszczeniem o zachowek do faktycznego spadkobiercy bądź obdarowanego. Biorąc pod uwagę wysokość zachowku przysługującego uprawnionym, kwota ta może być znacznym obciążeniem dla faktycznego spadkobiercy.